Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2020 r.

(na podstawie wyników badania budżetów gospodarstw domowych)

W 2020 r. odnotowano wzrost odsetka osób skrajnie ubogich z ok. 4% osób w 2019 r. do ok. 5% przy wyraźnym spadku poziomu wydatków gospodarstw domowych. Pogorszenie się sytuacji materialnej części gospodarstw domowych i wzrost ubóstwa skrajnego w Polsce wiąże się z wprowadzeniem od marca 2020 r. zamrożenia części gospodarki i ograniczeń w kontaktach społecznych, w odpowiedzi na pojawienie się w Polsce koronawirusa i rozwój pandemii COVID 19. Wyższy niż w 2019 r. poziom ubóstwa skrajnego dotyczył większości branych pod uwagę grup ludności, przy czym poziom i tempo zmian były zróżnicowane. Nie wpłynęło to jednak na zmianę obrazu społecznego zróżnicowania zasięgu ubóstwa skrajnego w Polsce.

Wartość wskaźnika zasięgu ubóstwa relatywnego spadła do ok. 12% (o ok. 1 p. proc.) a wskaźnika ubóstwa ustawowego pozostała na poziomie ok. 9%.

 

Zasięg ubóstwa ekonomicznego w 2020 r. Jakie zmiany nastąpiły w czasie jeśli chodzi o granice i zasięg ubóstwa?

GUS regularnie, co rok, oblicza i publikuje wskaźniki dotyczące zasięgu ubóstwa ekonomicznego (tzw. stopa ubóstwa) w Polsce opierając się na wynikach badań budżetów gospodarstw domowycha . Prezentowane wskaźniki są danymi średniorocznymi. W obliczeniach uwzględnione zostały trzy różne progi (granice) ubóstwa: granica ubóstwa skrajnego, relatywnego oraz ustawowa granica ubóstwa. Za ubogie uznane zostały osoby żyjące w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatkówb był niższy od przyjętych progów ubóstwa.

• Podstawę wyznaczania granicy ubóstwa skrajnego stanowi minimum egzystencji szacowane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS). Kategoria minimum egzystencji wyznacza bardzo niski poziom zaspokojenia potrzeb. Konsumpcja poniżej tego poziomu utrudnia przeżycie i stanowi zagrożenie dla psychofizycznego rozwoju człowieka. W 2020 r. stopa ubóstwa skrajnego wyniosła 5,2%, to jest o 1 p. proc. więcej niż w 2019 r.
• Uwzględnienie tzw. granicy ustawowej wskazuje na grupę osób, które zgodnie z obowiązującymi przepisami są potencjalnie uprawnione do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej. W 2020 r. zasięg ubóstwa ustawowego wyniósł 9,1%. Kształtował się więc na prawie takim samym poziomie jak w 2019 r. (9,0%).
• Zastosowanie relatywnej granicy ubóstwa na poziomie 50% kwoty, którą średnio w miesiącu wydają gospodarstwa domowec w Polsce umożliwia wyodrębnienie tych gospodarstw i osób, których poziom konsumpcji znacząco odbiega od poziomu przeciętnego. Według tego kryterium w 2020 r. stopa ubóstwa relatywnego wyniosła 11,8%, czyli o ponad 1 p. proc. mniej niż w roku poprzednim (13,0%).

Odnotowany w 2020 r. jednopunktowy wzrost odsetka osób skrajnie ubogich miał miejsce przy nieco wyższym poziomie granic ubóstwa niż w 2019 r. W przypadku ubóstwa ustawowego poziom granic w 2020 r. był taki sam jak w 2019 r., natomiast odnotowany w 2020 r. spadek ubóstwa relatywnego nastąpił przy niższym poziomie progów ubóstwa niż w 2019 r.

Zaobserwowany w 2020 r. wzrost zasięgu ubóstwa skrajnego miał miejsce w sytuacji nieco większego niż w 2019 r. zróżnicowania sytuacji dochodowej oraz niższego (zarówno w ujęciu nominalnym, jak i realnym ) poziomu wydatków gospodarstw domowyche , co znajduje także odzwierciedlenie w danych makroekonomicznych dotyczących dynamiki spożycia w sektorze gospodarstw domowych . Zarówno w przypadku wzrostu ubóstwa skrajnego, jak i spadku spożycia w sektorze gospodarstw domowych, najgorszą sytuację odnotowano w II kwartale, co wiąże się z wprowadzeniem od marca 2020 r. zamrożenia znacznej części gospodarki i ograniczeń w kontaktach społecznych w reakcji na pojawienie się w Polsce koronawirusa i rozwój pandemii COVID-19.

Z porównania danych dotyczących zasięgu ubóstwa ekonomicznego w Polsce obejmującego lata 2008-2020 wynika, że w przypadku wszystkich trzech branych pod uwagę rodzajów ubóstwa, wartość stóp ubóstwa w roku 2020 była niższa niż w 2008 r. Przy czym w przypadku ubóstwa relatywnego można mówić o systematycznym spadku odsetka osób ubogich natomiast zmiany zasięgu ubóstwa skrajnego, a zwłaszcza ubóstwa ustawowego, nie były już tak jednoznacznie ukierunkowane i podlegały wahaniom.

Przy przyjętych w danym roku progach (granicach) ubóstwa, zasięg ubóstwa relatywnego zmniejszył się z niecałych 18% osób w 2008 r. do ok. 12% w 2020 r.

Wartość stopy ubóstwa ustawowego w 2008 r. wynosiła niecałe 11%. W latach 2009-2012 zasięg ubóstwa ustawowego wynosił ok. 7-8%. Przez kolejne 4 lata (2013-2016) stopa ubóstwa ustawowego utrzymywała się na poziomie 12-13%, a następnie spadła do poziomu ok. 9% w latach 2019 i 2020.

Zasięg ubóstwa skrajnego w 2008 r. wyniósł niecałe 6% i na takim poziomie utrzymywał się do roku 2010. Przez kolejne 5 lat (2011-2015) stopa ubóstwa skrajnego wynosiła ok. 7%. W roku 2016 stopa ubóstwa skrajnego spadła i w latach 2016-2020 pozostawała na poziomie ok. 4-5%.

Obserwowane zmiany w zasięgu ubóstwa zależały od zmian sytuacji materialnej gospodarstw domowych mierzonych poziomem ich wydatków jak również od wartości progów ubóstwa. Przypomnijmy, iż wartość progów ubóstwa relatywnego zależy od poziomu przeciętnych wydatków gospodarstw domowych (stanowi 50% średnich wydatków). Zmiany wartości granic ubóstwa ustawowego wynikają z decyzji administracyjnych. Z reguły ich poziom zmienia się co trzy lata (ale np. do października 2012 r. obowiązywały progi ustalone w 2006 r.). Z kolei poziom granic ubóstwa skrajnego zależy od cen artykułów i usług konsumpcyjnych wchodzących w skład koszyka służącego do obliczania minimum egzystencji.

 

Zróżnicowanie zasięgu ubóstwa skrajnego w 2020 r. Kto najczęściej i najrzadziej doświadczał ubóstwa?

Ubóstwo w różnym stopniu dotyka poszczególne grupy ludności, przy czym interpretując dane dotyczące zróżnicowania zasięgu ubóstwa ze względu na różne charakterystyki gospodarstw domowych należy pamiętać, że w praktyce mamy do czynienia nie z jedną determinantą ubóstwa, ale ze współwystępowaniem wielu czynników jednocześnie. Na przykład zróżnicowanie zasięgu ubóstwa według grup społeczno-ekonomicznych zależy m.in. od aktywności ekonomicznej członków gospodarstwa domowego oraz ich statusu na rynku pracy, co z kolei uzależnione jest chociażby od wieku i poziomu wykształcenia osób tworzących gospodarstwo domowe.

Zasięg ubóstwa wyraźnie różni się w zależności od grupy społeczno-ekonomicznej określanej na podstawie przeważającego źródła utrzymania gospodarstwa domowego. W 2020 r. szczególnie narażone na ubóstwo skrajne były gospodarstwa domowe rolników oraz gospodarstwa utrzymujące się głównie z tzw. niezarobkowych źródeł (w obu grupach – prawie 14% osób z tych gospodarstw). Wśród tych ostatnich zwracają uwagę gospodarstwa utrzymujace się ze świadczeń społecznych innych niż emerytury i renty (ok. 15% osób ubogich). Wyższy od przeciętnego poziom ubóstwa skrajnego wystąpił także w gospodarstwach domowych rencistów (ok. 8%).

Ubóstwem skrajnym dotknięte były przede wszystkim gospodarstwa domowe osób mających niski poziom wykształcenia. Stopa ubóstwa wśród gospodarstw, których głowag posiadała wykształcenie co najwyżej gimnazjalne była ponad dwukrotnie wyższa niż przeciętnie i wyniosła ok. 12%. Wyższy od przeciętnej był również odsetek ubogich w przypadku gospodarstw osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (ok. 8% osób). Do grupy gospodarstw domowych o relatywnie wysokiej stopie ubóstwa skrajnego należały także gospodarstwa posiadające w swoim składzie osoby z orzeczeniem o niepełnosprawności. Stopa ubóstwa skrajnego w gospodarstwach domowych z co najmniej jedną osobą uznaną za niepełnosprawną wyniosła 7,5%.

Wyższą od średniej dla Polski stopą ubóstwa skrajnego w 2020 r. charakteryzowały się także gospodarstwa domowe z dziećmi poniżej 18 roku życia. Dotyczyło to przede wszystkim gospodarstw domowych z co najmniej trójką dzieci w tym wieku (prawie 9% osób ubogich) ale także gospodarstw domowych z dwojgiem dzieci (6,5% osób ubogich).

Stopa ubóstwa skrajnego wśród dzieci i młodzieży do 18 roku życia wyniósła w 2020 r. ok. 6%.

Wydatkami niższymi od granicy ubóstwa skrajnego częściej od mieszkańców miast odznaczali się mieszkańcy wsi, gdzie stopa ubóstwa skrajnego osiągnęła w 2020 r. poziom 9,5%. Dla porównania w miastach ogółem ubóstwem skrajnym (według przyjętych kryteriów) dotkniętych było ponad 2% osób (w zależności od wielkości miast stopa ubóstwa wynosiła od ok. 1% do ok. 4%).

W 2020 r. najniższe stopy ubóstwa skrajnego ze względu na główne źródło utrzymania odnotowano natomiast wśród gospodarstw domowych utrzymujących się z pracy na własny rachunek (ok. 3%). Ubóstwa skrajnego najrzadziej doświadczały osoby z gospodarstw domowych, w których głowa gospodarstwa posiadała wykształcenie wyższe (ok. 2%). Niskim poziomem ubóstwa skrajnego (ponad 1% osób ubogich) charakteryzowały się gospodarstwa 1-osobowe, małżeństwah bez dzieci lub z 1 dzieckiem na utrzymaniu. Niską stopę ubóstwa (ok. 1-2%) odnotowano (o czym wspomniano powyżej) także wśród mieszkańców miast z wyjątkiem ośrodków liczących poniżej 20 tys. mieszkańców.

 

Zmiany stopy ubóstwa skrajnego w 2020 r. Jak zmienił się zasięg ubóstwa wśród różnych grup ludności?

Jeśli weźmiemy pod uwagę bezwzględne zmiany zasięgu ubóstwa pomiędzy 2020 a 2019 r. wyrażone w p. proc., to okaże się, że największy wzrost stopy ubóstwa skrajnego odnotwano w przypadku gospodarstw domowych rolników (o niecałe 4 p. proc) oraz gospodarstw utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych (prawie 3 p. proc). W mniejszym stopniu – o ok. 2 p. proc – wzrósł odsetek osób ubogich wśród gospodarstw rencistów a także wśród gospodarstw z co najmniej trojgiem dzieci poniżej 18 roku życia. O tyle (czyli o ok. 2 p. proc) zwiększył się też zasięg ubóstwa skrajnego wśród mieszkańców wsi oraz najmnieszych miast (poniżej 20 tys. mieszkańców).

W przypadku pozostałych branych pod uwagę w analizie grup ludności, wartości stóp ubóstwa w 2020 r. były na zbliżonym poziomie co w 2019 r., bądź zaobserwowane zmiany nie przekraczały 1,5 p. proc.

Omówione powyżej dane dotyczące zmian wartości wskaźników zasięgu ubóstwa skrajnego nie oddają jednak w pełni tempa zmian tego zjawiska w poszczególnych grupach ludności. Taką ocenę umożliwiają wskaźniki dynamikij . Na ich podstawie można powiedzieć, że największą dynamikę zmian (relatywny wzrost) zasięgu ubóstwa skrajnego w 2020 r. w porównaniu z rokiem poprzednim, odnotowano w przypadku gospodarstw domowych, w których głowa legitymowała się wyższym lub średnim poziomem wykształcenia, wśród mieszkańców największych (500 tys. i więcej mieszkańców) oraz najmniejszych miast (o liczbie ludności poniżej 20 tys.) a także wśród rodzin niepełnych. Zarówno w 2019 jak i 2020 r., były to grupy charakteryzujące się wyraźnie niższymi od średniej krajowej wartościami stóp ubóstwa skrajnego.

 

Źródło danych GUS